Een oude toren, begroeid met klimop, op een steenworp afstand van de spoorlijn Zwolle-Deventer, is alles wat er is overgebleven van de eens zo machtige havezate Rande.

(Huize Oud Rande, tekening van Cornelis Pronk uit 1727)

De oudste vermelding dateert al uit 1285, toen de familie Van Rande hier een kasteel bewoonde. Zo oud is de huidige toren echter niet; van het eerste kasteel is niets bewaard gebleven. De toren maakte deel uit van een groot huis dat Willem van Doetinchem, zoon van de schout van Deventer, hier liet bouwen in 1570. Later werd op Rande een kapel ingericht voor de Rooms Katholieke eredienst, die vanaf 1638 bediend werd door de paters Jezuïeten uit Zwolle.

In het begin van de negentiende eeuw raakte Oud Rande zodanig in verval dat men in 1838 overging tot gedeeltelijke sloop. De toren werd gespaard.

Er verrees een nieuw neogotisch huis 'met een kasteelachtig voorkomen in historiserende stijl'. Een bekende eigenaar in de negentiende eeuw was Cost Budde. Ook dit landhuis heeft echter de tand des tijds niet doorstaan, want in 1964 werd het met de grond gelijk gemaakt, maar opnieuw bleef de toren gespaard.

Vervolgens werd naast de toren een boerderij gebouwd, dat later is omgebouwd tot woonhuis een daarna weer plaats heeft gemaakt voor een nieuw villa.

De toren werd na 1964 enige tijd een beetje aan zijn lot overgelaten en raakte steeds meer in verval. In 1989 werd het echter ingrijpend gerestaureerd

Het onderste deel van de toren vertelt nog steeds het verhaal van het katholicisme in de zeventiende eeuw, toen de katholieken in het geheim hun erediensten konden houden. Mocht de godsdienstoorlog weer oplaaien, dan kan het schuilkerkje op Oud Rande zo weer in gebruik worden genomen.

(Villa Oud Rande ca 1940-1950)

(Luchtfoto Villa Oud Rande anno 1953)

(Villa Oud Rande ca 1960-1963)

(Villa Oud Rande ca 1960-1963)

(De oude toren uit 1570, foto anno 2006)

(Landgoed Oud Rande anno 2008)

(De nieuwe villa met de oude toren, anno 2020)

Kort voor 1600 zal het Huis te Rande zijn gebouwd. Dit huis is vermoedelijk gesticht vanuit de nabijgelegen havezate Rande. Een aanwijzing hiervoor zijn de onderlinge familiebanden tussen de eigenaren: de rond 1570 gebouwde havezate was een bezit van de familie Van Doetinchem, terwijl het Huis te Rande in 1603 in bezit was van jonker Lulof Luloffs tot Rande, echtgenoot van Aaltje van Doetinchem.

Rond 1620 was het huis in eigendom van Seino Swaefken, heer van Rande. Hij wordt ook wel als bouwheer van de buitenplaats genoemd. Berend van Galen, bisschop van Munster, vestigde in juni 1672 hier tijdelijk zijn hoofdkwartier. Het huis Rande was destijds een aanzienlijk bezit; het was de oude havezate Oud Rande inmiddels voorbijgestreefd, voor wat betreft het aandeel in de marke Rande.

(Tuinhuis bij Smets Rande anno 1920)

Vanaf het moment dat Anna Maria Swaefkens omstreeks 1677 trouwde met Philippus de Smet, werd het huis Smets Rande genoemd. Achter het huis lag een tuin met formele aanleg. De buitenplaats lag op een omgracht terrein en was omgeven door lanen, terwijl een brede laan vanaf het oosten recht op het huis afliep.

In de eerste helft van de negentiende eeuw was Smets Rande eigendom van de Deventer koopmansfamilie Slichtenbree. Langzamerhand raakte het landgoed in verval. Van de gracht was nog maar een klein deel over en de lanen aan de noord- en westkant waren verdwenen. Toen Slichtenbree het landgoed in 1853 verkocht, was het landhuis in een bouwvallige staat.

Helaas heeft zelfs de Historische Vereniging Dorp Diepenveen geen foto's van Smets Rande. Het enige dat er is een foto van het tuinmanshuis uit 1920, dat eigenlijk het laatste restant was van het huis Smets Rande. Ook dit was al in 1921 afgebroken en vervangen door een nieuw tuinmanswoning (die vervolgens in 2023 weer is afgebroken).

In 1853 werd het landgoed Smets Rande aangekocht door de heer Duymaer van Twist, gouverneur-generaal van Nederlands-Indië tussen 1851 en 1856. Deze kreeg nationale bekendheid door zijn prominente aanwezigheid in het boek ‘Max Havelaar’ van Multatuli. In deze klassieker wordt zelfs vermeld van zijn ‘heimwee naar een Hollandse buitenplaats’. Die Hollandse buitenplaats, waar Duymaer van Twist rust zocht, was Smets Rande, oftewel Nieuw Rande.

(Landgoed Rande, villa Nieuw Rande anno 1919)

De oude naam Smets Rande was echter ‘besmet’ en het huis was bouwvallig, dus besloot hij in 1857 even verderop een nieuw riant onderkomen te bouwen, met een nieuwe naam: Nieuw Rande. Vanaf het oude Smets Rande naar het nieuwe huis werd een beukenlaan geplant. De met beuken omzoomde zichtlaan naar het dorp (deze is in 2014 volledig nieuw aangeplant), evenals de oude bouwhuizen ter rechterzijde van het landhuis, een ingestorte kelder en een deel van de moestuin met een serre. Ook een deel van de grachten herinnert nog aan Smets Rande, zij het dat het water ontbreekt.

Huis en tuin moesten de sfeer van Britse grandeur ademen. De Engelse tuinen laat Duymaer aanleggen door de bekende tuinarchitect J.D. Zocher jr., die vooral bekendheid geniet door de aanleg van het Amsterdamse Vondelpark. Een belangrijk onderdeel in de Engelse tuin zijn de reeds voor die tijd aanwezige kolken (als gevolg van dijkdoorbraken) die door Zocher tot een fraaie waterpartij zijn verbonden. Hierbij heeft hij gebruikt gemaakt van de al bestaande hoogteverschillen van de rivierduinen.

Behalve een beroemde eigenaar kende Nieuw Rande ook een bekende regelmatig terugkerende gast, in de persoon van Thorbecke, de grondlegger van de Nederlandse grondwet.

(Villa Nieuw Rande anno 1965)

(Villa Nieuw Rande 1970-1990)

(Villa Nieuw Rande anno 1977)

(Villa Nieuw Rande anno 2009)

In 1895, na het overlijden van mevrouw Duymaer van Twist-Beck, wordt het landgoed aangekocht door G.J.Th. baron Stratenus. Op zoek naar rust, laat de baron vanuit Den Haag zijn oog vallen op het Diepenveense landgoed Rande. Met zijn vrouw en drie kinderen betrekt hij het landhuis, dat niet al te ver weg is van het jachtige en deftige Den Haag, waar de familie ook nog vaak verblijft. Het landgoed is ideaal voor jachtpartijen, die zelfs leden van de koninklijke familie (prins Hendrik) trekken. Daarbij ligt Rande aan de spoorlijn Deventer-Zwolle, met in die tijd een stationnetje op het landgoed. Stratenus brengt een aantal veranderingen aan, waaronder de aanbouw van de paardenstal en een ketelhuis. Na het overlijden van Stratenus en zijn vrouw bewoonde hun zoon Eduard Antoine Stratenus het huis tot aan zijn overlijden in 1979. Zijn weduwe bewoonde het huis nog tot 1996. In de daaropvolgende veertig jaren raakt het landgoed in verval. Het meest kenmerkende uit deze periode is de verbossing, waardoor het landhuis steeds meer aan het zicht onttrokken wordt. Het huis ligt bij tijd en wijle verstopt achter een haag van groot geworden rododendrons. Het oorspronkelijke Zocherpark, met zijn open, Engelse aanleg, verdicht zich steeds meer tot een dicht struik- en boomgewas.

Het enigszins vervallen landgoed kwam na het overlijden van Stratenus in handen van de Verenigde Gestichten, tegenwoordig Stichting IJssellandschap. Het huis pas in 1996 na het overlijden van de weduwe van Stratenus.

Pippi Langkous-huis, zo staat de fraaie houten villa op de grens van Deventer en Diepenveen in de volksmond bekend. Het stond tot de jaren 30 echter op landgoed Nieuw Rande. De toenmalige baron Stratenus bouwde de villa voor zijn geestelijke gehandicapte dochter Daisy. Later is het huis verplaatst naar de huidige locatie.

(De Villa van Diasy Stratenus op landgoed Rande ca 1920)

Een van de drie kinderen blijkt anders dan anders. ‘Gekke Daisy’, zo noemen Diepenveners Otheline Stratenus ietwat oneerbiedig. In de volksmond gold ze als zwakzinnig. Mensen met verschillende beperkingen werden destijds in een inrichting weggestopt. Dat laat ik met mijn dochter niet gebeuren, dacht baron Stratenus. Ruimte zat op het landgoed en geld was geen probleem. Dus liet de baron voor Daisy een eigen onderkomen bouwen, op zichtafstand van haar ouders in het landhuis, waar nu hotel-restaurant Gaia zit.

Daisy kreeg geen kamer of verdieping in het landhuis, maar een heuse eigen villa op het landgoed, gebaseerd op Noors ontwerp. Vanaf haar 21ste woonde Daisy in de villa. Dagelijks kreeg zij zorg van haar twee Zwitserse gouvernantes, Jaccard en Perrier, persoonlijke begeleidsters die werden ingevlogen en bij haar inwoonden.

Daisy overleed begin jaren 20, ze was nog geen 40 jaar. Na haar overlijden mochten twee meisjes uit de buurt een keer in de villa kijken. Ze troffen twee kamers vol speelgoed aan. Tekenend voor haar kinderlijke geest.

(De villa van Diasy Stratenus op landgoed Rande anno 1900)

De villa stond na Daisy’s overlijden een aantal jaren geleden leeg. De gouvernantes trokken een korte tijd bij de baron in. Nieuw Rande bleef lang in particuliere handen. Eduard, een van de drie kinderen, bewoonde het tot in de vorige eeuw. Na zijn overlijden bleef zijn vrouw achter op Rande. Toen zij in 1996 overleed, kocht stichting IJssellandschap het landgoed.

Daisy’s huis werd in de jaren 30 afgebroken en verplaatst naar de Havezatelaan, op de doorgaande weg van de stad (Borgele) naar Diepenveen. Daar staat het nog steeds. Inmiddels in de gemeente Deventer, maar vroeger behoorde deze grond tot de gemeente Diepenveen. Hemelsbreed nog geen 2 kilometer van de oorspronkelijke plek op Rande.

(Zandwetering voor de kanalisatie midden zestiger jaren met rechts het vroegere Daisy huis)

(De voormalige villa van Diasy Stratenus, inmiddels verplaatst naar de Havezatelaan, anno 2013)

(Boerderij De Kolk ca 1920)

Boerderij "De Kolk" aan de IJsseldijk 36. Deze foto is vermoedelijk gemaakt in 1920 toen de familie Voortman hier woonde.

Hij werd afgebroken en op deze plek weer opgebouwd. In de nacht van 30 op 31 mei 1942 werd de boerderij door brand verwoest. Deze brand ontstond doordat er van een aangeschoten bommenwerper brandende onderdelen naar beneden vielen op de boerderij. De toenmalige bewoners, de familie Zuethoff, werd toen enige jaren ondergebracht op de boerderij "Het Jachthuis" dat kort bij Nieuw Rande stond. Pas in 1954 werd de boerderij in het kader van de wederopbouw opnieuw gebouwd.

Bronnen: